مقایسه اقتصادی مراتع و دیمزارها در استان همدان1

چنانچه مقدار کل گوشتی که دام در طی فصل چرا درمرتع و با تکیه برآن اضافه می‌کند محاسبه گردد و سپس هزینه‌هایی که طی این مدت صرف شده نیز محاسبه و تفاضل هزینه‌ها و درآمد ایجاد شده را می‌توان مبنای محاسبه ارزش ایجاد شده توسط مراتع قرار داد . طبق برآوردهای موجود میزان افزایش وزن زنده یک رأس واحد دامی درطول مدت چرای  150 روزه(5 ماه) 120 گرم در روز بوده (6) که با احتساب قیمت گوشت قرمز از قرار هر کیلو 12000 ریال( در تابستان  سال 1377) ، درآمد ناخالص حاصله درمدت مذکورمحاسبه می‌شود:

کل درآمدناخالص حاصله از افزایش وزن لاشه=قیمت هر کیلو گوشت* مدت چرا* (افزایش وزن لاشه در روز) ریال 108000=12000 ریال*150 روز*60 گرم
هزینه های لازم مطابق اقلام ذیل قابل محاسبه می باشد: ( با هزینه‌های سال 1377)‌

جدول شماره 3, اقلام هزینه‌های یک رأس گوسفند طی دوره چرای 150 روزه(7)‌

شرح

هزینه/ریال

حق چوپان

15000

دارو درمان

300

آب و برق

80

حمل و نقل

460

استهلاک و تعمیر و نگهداری

480

هزینه تلفات

490

هزینه تلفات

3000

هزینه سود

8350

هزینه‌های پیش بینی نشده

490

جمع هزینه‌ها (در طی دوره 150 روز)

28650

با محاسبه تفاضل هزینه‌ها و درآمدها طی دوره مذکور(79350=28650-108000) میتوان رقم حاصله (79350 ریال) ‌را به عنوان درآمد متکی بر مرتع در نظر گرفت .

لازم بذکر است که محاسبة‌ارزش افزوده‌ای که بتوان آنرا حاصل بهره گیری از مراتع قلمداد نمود مستلزم مقایسه‌ای بین درآمدها و هزینه‌های دو شیوه دامداری باز و بسته می‌باشد که بدین طریق می‌توان به رقم ارزش افزوده مرتع نزدیکتر شد. بنابر برآوردهای موجود (8) هزینه های دامداری باز معادل43/0 هزینه‌های دامداری بسته می‌باشد که به این ترتیب می‌توان مابه‌التفاوت دامداری باز و بسته را محاسبه نمود.

1

2

در استان همدان تعداد گوسفند و بز و کل جمعیت دام عشایری در نظر گرفته شده و باتبدیل به واحد دامی رقم 2927042 واحد دامی محاسبه میگردد.(لازم بذکر است که اتکای دام های بزرگ در جامعه عشایری دراین استان بسیار نازل بوده، و قابل اغماض می‌باشد). با احتساب اتکای حداقل 50% واحد دامی مذکور به مراتع درآمد حاصل شده متکی بر شیوه دامداری باز چنین محاسبه می‌گردد:

(ریال)116130391400=79350(درآمد نگهداری هر واحد دامی)    *2927042 (تعداد واحد دامی)

 

 و با احتساب رقم ناشی از مابه‌التفاوت دامداری باز و بسته برای نزدیکتر شدن به رقم ارزش افزوده مراتع استان 61537691950 ریال می‌باشد.اگر چه آمارهایی که درخصوص وسعت مراتع در دسترس می‌باشد  قابلیت اتکای چندانی نداشته و غالباً از سوی منابع مختلف اعداد متفاوتی عرضه می‌شود،‌ با این حال جهت بدست آوردن رقمی از ارزش هر هکتار مرتع(‌که ارزش کلی آن فوقاً محاسبه شد) ،‌می‌توان دست به محاسبه‌ای بر پایة آمارهای رسمی زد .

جدول شماره 4: محاسبه ارزش اقتصادی مراتع استان همدان با روش های مختلف

نوع محاسبه

ارزش هر هکتار مرتع

( به ریال)‌

ارزش کل مراتع

(‌به میلیارد ریال)

روش اول

35575

2/32

روش دوم

37488

9/33

روش سوم

17258

3/7

روش چهارم

82649

7/65

روش پنجم

68375

5/61

 

ارزش زمین از جهت تولید گندم دیم: زراعت دیم یکی از عوامل تبدیل مراتع بوده  و اینگونه زراعتها معمولاً‌در ارتفاعات، روی تپه‌ها، دامنه کوهها و زمینهای سطحی که به دلایل مختلف آب کافی ندارند و با استفاده از آب بارش‌ها انجام می‌شود و در این بین زراعت گندم دیم با توجه به اهمیت گندم به عنوان یک محصول استراتژیک،‌  منبع غذایی و همچنین جایگاه ویژه‌ای که در بین غلات دارد، مورد توجه بوده است دلیل این امر به مزایای این محصول در مقایسه با سایر محصولات  دیم بر میگردد. از آنجا که خاک مناطقی که درآن زراعت دیم صورت میگیرد حاصلخیزی مداومی ندارد، لذا بخشی ازاراضی دیم زیرکشت رفته و مابقی آن بصورت آیش گذاشته می‌شود در جدول زیر مساحت بهره برداریهای با زمین دیم استان همدان آورده شده که در استان همدان اراضی آیش 8/55 درصد بوده است.

جدول شماره 5 تعداد مساحت بهره برداریهای با زمین دیم کشور و استان همدان در سال 1372

واحد بهره بردار - صد هکتار

شرح

کل

زیر کشت محصولات  سالانه

آیش

باغ و قلمستان

تعداد بهره برداری

مساحت

درصد

تعداد بهره برداری

مساحت

درصد

تعداد بهره برداری

مساحت

درصد

تعداد بهره برداری

مساحت

درصد

استان

513

4461

100

398

1968

1/44

433

2488

8/55

21

5

1/0

ماخذ: مرکز آمار ایران سالنامه آماری کشور سال 1375

ارزش اقتصادی گندم دیم:

از آنجا که در بخش نخست ارزش اقتصادی مراتع محاسبه شد و هدف مقایسه این مقوله در یک هکتار مرتع و گندم دیم در استان همدان می باشد در این بخش هم ابتدا ارزش اقتصادی یک هکتار زراعت گندم دیم محاسبه می‌شود.

باید گفت بطور کلی ارزش یک هکتار زمین جهت زراعت دیم عبارت است از اختلاف بین هزینه‌های تولید و درآمد حاصل از فروش محصولات اصلی و فرعی آن که این خود سود ناشی از زراعت دیم در هکتار تلقی می‌شود و این محاسبه می‌تواند در مقایسه ارزش بهره‌برداری دو نوع کاربری اراضی یعنی دیمزار و مرتع بکار رود.

جدول زیر متوسط هزینه تولید گندم دیم را درمراحل مختلف کشت  در سال زراعی 76-75 نشان میدهد ملاحظه می‌شود که متوسط کل هزینه یک هکتار گندم دیم 324150 ریال می‌باشد.

جدول 6 متوسط هزینه تولید گندم دیم در مراحل مختلف کشت در سال زارعی 76-1375ارقام به ریال

شرح

زمین

کاشت

داشت

برداشت

کل هزینه

استان همدان

124930

132360

29230

57620

344140

-        اداره آمار و اطلاعات سازمان جهادکشاورزی استان همدان

در جدول زیر نیز متوسط عملکرد، ‌ارزش ناخالص تولید و هزینه یک هکتار گندم دیم آورده شده است همانگونه که ملاحظه می‌شود سود خالص یک هکتار گندم دیم با توجه به قیمت‌های مصوب و تضمینی وزارت کشاورزی در سال 1375 محاسبه شده است.[2][2]

 

جدول 7: متوسط عملکرد، ارزش ناخالص تولید و هزینه یک هکتار گندم دیم سال زراعی 76-1375 واحد: کیلو - ریال

شرح

عملکرد

ارزش محصول اصلی

ارزش محصول فرعی

ارزش جوائز و خدمات(2)

ارزش ناخالص تولید

کل هزینه یک هکتار

سود ناخالص (3)

استان همدان (10)

710

333700

43440

-

377140

344140

33000

 ماخذ: اداره کل آمارو اطلاعات وزارت کشاروزی ، هزینه تولید محصولات کشاورزی سال زراعی 76-1375 جلد اول - گزیده آمار استان همدان 1375، سازمان مدیریت و برنامه ریزی.

نتیجه گیری و بحث:

ارزش اقتصادی مراتع با استفاده از روشهای انجام گرفته و نتایج متفاوتی را ارائه می‌دهد. این تفاوتها، در روش‌های باصطلاح مستقیم (روشهای اول تا سوم) که بر پایه مقادیرمختلف علوفه تولیدی مراتع و وسعت‌های متفاوت ذکر شده از وسعت مراتع منشاء گرفته است؛  البته تفاوت در روش اول با روشهای دو و سوم بعلت شیوه متفاوت محاسبه ارزش نیز می‌باشد. روشهای چهارم و پنجم که روشهای غیر مستقیم می‌باشند تفاوتی اساسی باروشهای قبل دارند، چراکه در این روشها تعداد دامی که عملاً‌ازمراتع استفاده می‌کند و نیاز غذایی‌‌ای که ازآنها در روی مرتع برآورده می‌شود  ملاک محاسبه است؛ البته در روش چهارم باز هم مقادیر علوفه مصرفی مورد استفاده قرار گرفته لیکن در روش پنجم ملاک محاسبه مابه التفاوت هزینه‌های دامداری باز و بسته بوده است.

در بین روشهای متفاوت، کمترین ارزش را محاسبه روش سوم ارائه می‌دهد که بر پایه اطلاعات ارائه شده از سوی مهندسین مشاور تهران پژوهش صورت گرفته، چرا که وسعت مراتع را  کمتر، تعداد دام مجاز را  محدودتر و فصل چرا را نیز محدودتر از سایر مراجع اعلام نموده است.

بیشترین ارقام محاسبه شده حاصل محاسبه ایست که از بهره‌برداری با توجه به تعداد دام موجود (صرفنظر از مجاز یا غیر مجاز) ، در روشهای چهارم و پنجم صورت گرفته است .

مقایسه درآمد های حاصل از دو شیوه بهره‌برداری از زمین یعنی مراتع و دیمزارها، حاکی از آنستکه ، درآمد حاصل از بهره برداری هر هکتار زمین جهت چرای دام، بصورت مرتع، بیش از  درآمد حاصل از هر هکتار دیمزار است. ضمن اینکه دیمزارها در همدان اصولاً ‌با آیش زیر کشت میروند و لذا درآمد حاصل از کشت دیم در هر هکتار را می‌باید تقسیم بر دو نمود؛ در بین محاسباتی که از ارزش مراتع صورت گرفت روش محاسبه سوم کمترین ارزش را برای هر هکتار از مراتع استان محاسبه نموده است(17258 ریال )‌ و حتی با این روش که اصول حفظ مراتع و میزان بهره‌برداری مجاز  جهت حفظ و بهبود مراتع ملاک محاسبه قرار گرفته ارزش بهره برداری هر هکتار تقریباً ‌دو برابر سود ناخالص حاصل از زراعت دیم می‌باشد.16500 ریال برای  هر هکتار دیمزار در سال)، چنانچه موضوع بهره‌برداری تناوبی و آیشی در دیمزار را جهت مقایسه چند ساله مورد نظر قرار دهیم ارزش بهره برداری  زمین جهت چرای دام و بصورت چراگاه ، لااقل چهار برابر اراضی گندم دیم محاسبه می‌شود  .

مابه التفاوت عظیمی که در نتایج محاسبات ارزش هر هکتار مرتع بین روش‌های متفاوت وجود دارد، اگر چه می‌تواند تا حدودی تابع تفاوت‌ها و خطاهای هر یک از روش‌ها باشد اما باتوجه به تفاوت عمده‌ایکه بین نتایج محاسبه در روش‌های مستقیم و غیر مستقیم وجود دارد و اختلافاتی که بین ارقام بهره برداری مجاز و بهره‌برداری واقعی از مراتع وجود دارد می‌توان چنین نظر داد که قسمتی از سود حاصل شده در بهره برداری مرتعی در واقع غارتی است که از مراتع صورت می‌گیرد و بعبارتی بهره‌برداری از یک منبع طبیعی تجدید شونده ، به شکل  یک منبع غیرقابل تجدید می‌باشد، این موضوعی است که می تواند در بحث تخریب مراتع موردتوجه قرار گیرد اما آنچه در اینجا قابل ذکر است مزیت نسبی  اقتصادی بهره‌برداری از زمین بصورت مرتع نسبت به دیمزار است که حتی با فرض حداقل ارزش بهره برداری برای مراتع نیزاین نظریه موردتایید قرار می‌گیرد.

منابع و،‌ماخذ و ارحاعات متن:‌

1-سازمان برنامه و بودجه همدان،